حِلّه؛ شهر فراموش‌شده فقیهان و فیلسوفان شیعه
در میان شهرهای کهن عراق، شهرهایی مانند نجف، کربلا و کوفه همواره در کانون توجه جوامع شیعی بوده‌اند اما در حاشیه این محورهای اصلی، شهری آرام و کمتر شناخته‌شده جای دارد که در طول قرون، نقشی کلیدی در تولید علم، شکل‌گیری حوزه‌های فقهی و انتقال سنت فکری شیعه ایفا کرده است.
به گزارش خبرگزاری ایمنا، در میان شهرهای کهن عراق، شهرهایی مانند نجف، کربلا و کوفه همواره در کانون توجه جوامع شیعی بوده‌اند. اما در حاشیه این محورهای اصلی، شهری آرام و کمتر شناخته‌شده جای دارد که در طول قرون، نقشی کلیدی در تولید علم، شکل‌گیری حوزه‌های فقهی و انتقال سنت فکری شیعه ایفا کرده است؛ شهر حِلّه، شهری که نام آن با بزرگانی چون علامه حلی، ابن ادریس حلی و فخرالمحققین گره خورده و در قرون ششم تا هشتم هجری، یکی از پرتپش‌ترین مراکز فکری و فقهی جهان اسلام بوده است.
جغرافیا و موقعیت مکانی
شهر حله در مرکز عراق، در استان بابل و در کرانه شرقی رود فرات واقع شده است. این شهر تقریباً در ۱۰۰ کیلومتری جنوب بغداد و در مسیر میان دو شهر زیارتی نجف و کربلا قرار دارد. نزدیکی آن به این دو شهر مقدس، باعث شده حله در گذشته و امروز، از موقعیتی استراتژیک در جغرافیای فرهنگی و مذهبی عراق برخوردار باشد.
این شهر بر روی ویرانه‌های تمدن بابل بنا شده و امروزه مرکز استان بابل است. بافت شهری آن، تلفیقی از هویت مدرن و میراث تاریخی است، اما همچنان نشانه‌هایی از شکوه گذشته در کالبد فرهنگی و اجتماعی آن باقی مانده است.
پیدایش و تاریخچه تأسیس
تاریخ تأسیس رسمی شهر حله به سال ۴۹۵ هجری قمری بازمی‌گردد، زمانی که صدقه بن منصور از دودمان آل‌مزید که از قبایل عرب طیّ بودند تصمیم به بنیان‌گذاری شهری در جوار بابل باستان گرفت. آل‌مزید به‌عنوان حاکمان محلی و نیمه‌مستقل، نقش قابل‌توجهی در توسعه شهری، شکوفایی علمی، و حمایت از علمای شیعه ایفا کردند.
شهر حله به‌سرعت از یک منطقه نظامی و سیاسی به یک کانون فرهنگی و علمی تبدیل شد. حمایت بنی‌مزید از عالمان امامی، فرصت مناسبی را برای گسترش تفکر شیعه در منطقه فراهم کرد، به‌ویژه در دوره‌هایی که حکومت عباسی در بغداد به‌دنبال محدود ساختن جریان‌های شیعی بود.
حله؛ حوزه‌ای درخشان در تاریخ تشیع
از قرن ششم تا هشتم هجری، حله به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و معتبرترین حوزه‌های علمیه شیعی در جهان اسلام شناخته می‌شد. در این دوره، این شهر میزبان بزرگ‌ترین متفکران، فقیهان، متکلمان و مفسران شیعی بود که آثاری ماندگار را در تاریخ فقه و کلام شیعه بر جای گذاشتند. از جمله مهم‌ترین چهره‌هایی که در حله بالیدند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- علامه حلی (وفات: ۷۲۶ ق): از مهم‌ترین فقیهان و متکلمان امامیه، صاحب آثار مرجع همچون «تَحریر الأحکام»، «نُهایة الوصول»، «ألفین»، و «کشف المراد» در شرح تجریدالاعتقاد خواجه نصیر.
- فخرالمحققین (فرزند علامه حلی): از بزرگان فقه و اصول که آثار پدرش را شرح و بسط داد.
- ابن ادریس حلی (متوفی: ۵۹۸ ق): صاحب اثر ارزشمند «السرائر» که نقطه عطفی در نقد تقلید از شیخ طوسی و آغازگر دوره‌ای نو در فقه اجتهادی امامیه بود.
- ابن فهد حلی: عالم، زاهد و عارف برجسته قرن نهم هجری، صاحب کتاب‌هایی در فقه، اخلاق و دعا.
این حوزه، نقشی کلیدی در تحول عقل‌گرایی در فقه شیعی، بازنگری در نظریه‌های کلامی، و تثبیت اصول اجتهاد مستقل ایفا کرد. شهر حله همچنین واسطه‌ای میان حوزه‌های علمی بغداد، کوفه و نجف با مناطق دیگر جهان اسلام، از جمله شام، ایران و یمن بود.
یکی از ویژگی‌های متمایز حوزه حله، فضای باز فکری و امکان مناظره با اندیشه‌های دیگر اسلامی، به‌ویژه اهل‌سنت بود. علامه حلی حتی در دربار سلطان محمد خدابنده ایلخانی حضور یافت و با دلایل کلامی و فلسفی، او را به مذهب تشیع متمایل کرد. همین امر نشان‌دهنده جایگاه علمی و اقتدار فکری حوزویان حله در قرون میانه است.
نقش اجتماعی و جایگاه فرهنگی
شهر حله نه‌فقط به‌عنوان یک مرکز فقهی، بلکه به‌عنوان یک نهاد اجتماعی فعال در شکل‌دهی به هویت شیعی در عراق شناخته می‌شود. در دوران مختلف، به‌ویژه پس از حمله مغول و فروپاشی خلافت عباسی، این شهر پناهگاهی برای عالمان، نویسندگان و متفکرانی بود که از فشارهای مذهبی و سیاسی رهایی می‌جستند.
در همین راستا، برخی از پژوهشگران تاریخ تشیع، از «مکتب حله» به‌عنوان یکی از خاستگاه‌های بنیادین تشیع اثناعشری در قرون میانه یاد می‌کنند که نقش آن در تداوم هویت فکری و فرهنگی شیعه، کمتر از حوزه نجف و قم نیست.
حله در دوران معاصر
امروزه شهر حله با وجود افت جایگاه علمی در مقایسه با گذشته، همچنان یکی از مراکز مهم فرهنگی عراق به‌شمار می‌آید. دانشگاه‌های حله، مراکز فرهنگی، کتابخانه‌ها و نشریات محلی، در کنار بافت اجتماعی مذهبی و عشایری، تصویر شهری پیچیده و چندلایه را ترسیم می‌کنند.
با این حال، به‌دلیل شرایط سیاسی و امنیتی عراق در دهه‌های اخیر، توجه فرهنگی و زیارتی به حله کاهش یافته و عمده زائران شیعه، تنها از کنار آن عبور می‌کنند، بی‌آنکه از میراث فکری و معنوی آن آگاه باشند.
جاذبه‌های زیارتی و تاریخی
گرچه حله مانند کربلا و نجف مقصد اصلی زائران نیست، اما وجو د قبور برخی علما همچون ابن فهد حلی، و نیز نزدیکی به بقایای بابل باستان، این شهر را به نقطه‌ای مهم برای گردشگری مذهبی و فرهنگی تبدیل کرده است. برخی گزارش‌ها نیز از وجود آرامگاه‌های منسوب به اصحاب یا علویان در اطراف این شهر خبر می‌دهند که نیازمند بررسی‌های میدانی و باستان‌شناختی بیشتر است.
شهر حله را باید نه‌فقط یک نقطه در جغرافیای عراق، بلکه یک نقطه عطف در تاریخ تشیع دانست. این شهر، که روزگاری یکی از کانون‌های عقل‌گرایی شیعه، گفت‌وگوی مذهبی، و شکوفایی فقهی بود، امروز در سکوت و فراموشی فرورفته است. بازخوانی میراث علمی حله، توجه به ظرفیت‌های فرهنگی آن، و گنجاندن این شهر در مسیرهای زیارتی و فرهنگی عراق، گامی در جهت احیای یکی از حلقه‌های گمشده تمدن شیعی است.
کد خبر 892597
